پایگاه تحلیلی الوقت - یک سال از تسلط تقریبا کامل جمهوری آذربایجان بر قره باغ وضعیت این منطقه همچنان مبهم است. بر اساس مفاد توافقنامه آتش بس، نیروهای ارمنستان باید عقب نشینی و خلع سلاح می‌شدند و اکنون یک سال است که این اقدام انجام شده است. بحث در مورد ادغام مجدد منطقه قره باغ به آذربایجان نیز در یک سال گذشته دنبال شده است. در 28 سپتامبر 2023 نیز، رهبر جمهوری خودخوانده آرتساخ (قره باغ کوهستانی)، ساموئل شهرامانیان، بیانیه ای صادر کرد که در آن تأیید شده تمام نهادهای دولتی خودمختار ارامنه در قره باغ تا 1 ژانویه 2024 منحل خواهند شد و پس از آن زمان وجود دولت ارمنی از بین خواهد رفت. اکنون بیش از یک سال است که دیگر خبری از دولت خودخوانده و محلی ارامنه در قره باغ نیست و این منطقه در کنترل کامل باکو قرار دارد. با این حال پس از بیش از یک سال توجه به وضعیت این منطقه میتواند قابل توجه به نظر برسد.
آخرین آمار ساکنان قره باغ
از زمان تصرف کامل قره باغ توسط جمهوری آذربایجان، جامعه بین المللی از این کشور خواسته است که حقوق و امنیت ارامنه قره باغ را تضمین کند و کمک های بشردوستانه فوری و بدون مانع را در این مناطق ارائه کند. در عین حال جمهوری آذربایجان گفته است که حقوق و امنیت ارامنه قره باغ را مانند سایر اقلیت های قومی در آذربایجان تضمین خواهد کرد . با این حال، سطح بالایی از بی اعتمادی بین ارامنه قره باغ و دولت آذربایجان وجود دارد. سال گذشته در بحبوحه این بی اعتمادی مهاجرت دسته جمعی از منطقه رخ داده است و براساس گزارش‌ها حداقل 80 هزار نفر از 120 هزار نفر جمعیت ارمنی منطقه قره باغ عازم ارمنستان شده‌اند. با این حال هنوز بخشی از ارامنه در منطقه قره باغ سکونت دارند.
از سوی دیگر، دولت جمهوری آذربایجان در تلاش برای بازگرداندن جمعیت آذری‌ها به قره باغ است. بر اساس آمارهای رسمی، تا سپتامبر 2024، بیش از 8 هزار نفر از آوارگان داخلی به مناطق بازپس‌گرفته شده در قره‌باغ بازگشته‌اند. دولت آذربایجان همچنین اعلام کرده که قصد دارد تا پایان سال 2026، زمینه بازگشت 40 هزار نفر دیگر را فراهم کند. با این حال، جزئیات مربوط به نحوه تحقق این هدف و سازوکارهای اجرایی آن هنوز به روشنی اعلام نشده است.
میلیاردها دلار هزینه برای بازسازی
حجم سرمایه‌گذاری دولت آذربایجان برای بازسازی قره‌باغ بسیار قابل توجه بوده است. براساس آمار اعلام شده توسط رسانه‌های نزدیک به باکو، بین سال‌های 2021 تا 2023 حدود 12 میلیارد منات (معادل 7.1 میلیارد دلار) و در سال 2024 حدود 4.8 میلیارد منات (معادل 2.83 میلیارد دلار) و در سال 2025 بودجه پیش‌بینی شده برای بازسازی درقره 4 میلیارد منات (معادل 2.35 میلیارد دلار) است.
گفته شده که این اعتبارات عظیم عمدتاً صرف بازسازی و احداث زیرساخت‌های حمل‌ونقل (جاده، راه آهن، فرودگاه)، انرژی، ارتباطات، آموزشی و بهداشتی شده است. همچنین، «طرح‌های جامع توسعه» برای شهرهای مهمی چون خانکندی، خوجالی، خوجاوند و آغ‌دره در حال تهیه و اجراست. به عنوان نمونه، یک کارخانه دوزندگی در خانکندی با ظرفیت اشتغال 400 نفر راه‌اندازی شده و برنامه‌هایی برای افزایش این ظرفیت به 800 نفر وجود دارد.
از طرف دیگر دولت آذربایجان همواره تلاش کرده تا فرآیند بازگشت آوارگان و بازسازی قره‌باغ را به عنوان یک داستان موفقیت‌آمیز به تصویر بکشد. اما این روایت با انتقاداتی از سوی برخی رسانه‌های بین‌المللی و سازمان‌های حقوق بشری مواجه است و در این میان، گزارش‌هایی مبنی بر اقدام برخی از آوارگان بازگشته به اجاره دادن خانه‌هایی که از سوی دولت به آنها تحویل داده شده، منتشر شده است.
چالش‌های پیش رو در قره باغ
در عین حال، برای برگزاری صلح کامل میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان چالش‌هایی وجود دارد:
قانون اساسی ارمنستان: پس از انحلال دولت خودمختار ارامنه قره باغ، جمهوری آذربایجان و ارمنستان وارد مذاکرات صلح شدند. ارمنستان در آوریل 2024 با واگذاری چهار روستای مرزی به جمهوری آذربایجان موافقت کرد. یکی از انتقادات اصلی جمهوری آذربایجان مربوط به مقدمه قانون اساسی ارمنستان است که در آن به اتحاد مجدد ارمنستان و قره باغ کوهستانی(دولت خودمختار ارامنه) اشاره دارد. در پاسخ، پاشینیان با آغاز یک رفراندوم قانون اساسی برای سال 2027 موافقت کرده است.
دالان زنگزور: همچنین برنامه‌های جمهوری آذربایجان برای ساخت کریدور زنگزور نیز مانع مهمی برای تحکیم توافقنامه صلح است. براساس برنامه جمهوری آذربایجان، این کریدور قرار است سرزمین اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان که تقریباً چهل و سه کیلومتر از طریق جنوب ارمنستان از خاک اصلی جمهوری آذربایجان جدا شده، پیوند دهد . ترکیه و برخی کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی به دنبال تکمیل این پروژه هستند. با این حال، ایروان نگرانی های امنیتی را در مورد عبور این دالان از قلمرو خود اعلام کرده است و ایران نیز مخالفت خود را با این کریدور بدلیل تغییرات مرزی و جداکردن مرز ایران از ارمنستان اعلام کرده است. بنابراین اجرای این کریدور در عمل شدنی به نظر نمی‌رسد.
اختلافات حقوقی: همچنین برخی پرونده‌های اختلافی میان دو کشور هنوز باز است. در آوریل 2024، ارمنستان پرونده ای را در دادگاه بین المللی دادگستری (ICJ) تشکیل داد و جمهوری آذربایجان را به پاکسازی قومی ارامنه قره باغ متهم کرد. جمهوری آذربایجان نیز با طرح دعوی متقابل به این شکایت پاسخ داد. در نوامبر 2024، دادگاه بین المللی حکم داد که هر دو طرف می توانند به پرونده های شکایت خود ادامه دهند. علیرغم مناقشه حقوقی جاری، باکو همچنان بر بازسازی قره باغ کوهستانی متمرکز است و بیش از 11 میلیارد دلار برای احیای این منطقه اختصاص داده است. در سال 2025نیز جمهوری آذربایجان محاکمه هایی را علیه شانزده مقام سابق ارمنی تبار قره باغ کوهستانی، به ویژه وزیر دولت سابق منطقه، روبن واردانیان آغاز کرد . مقامات ارمنستان با اشاره به محدودیت دسترسی به رسانه ها و اتهامات تروریستی خودسرانه علیه متهمان، از این روند به عنوان محاکمه ساختگی انتقاد کرده اند. لذا اختلافات حقوقی دو طرف همچنان در منطقه ادامه دارد.
مسئله زندانیان و اسرا: از سوی دیگر مقامات دولت ارمنستان اعلام کرده‌اند که جمهوری آذربایجان هنوز اسرای جنگی زیادی را در اختیار دارد. در حالی که جمهوری آذربایجان به طور رسمی تنها اسارت 23 زندانی ارمنی را پذرفته، اما سازمان های حقوق بشری نزدیک به دولت ارمنستان تعداد واقعی اسرای ارمنی در جمهوری آذربایجان را حداقل 80 نفر تخمین می زنند. دولت ارمنستان به نقل از وکلای بازداشت شدگان اعلام کرده که اسرا در شرایط سخت نگهداری می شوند و تحت شکنجه قرار دارند. این مسئله نیز از دیگر اختلافات باقی مانده میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است.
